NRC fotoboeken / photobooks De verzamelaars zijn in de war Photography

De verzamelaars zijn in de war door Arjen Ribbens

Fotoboeken Handelaren en liefhebbers betalen steeds grotere bedragen

Fotoboeken zijn in korte tijd een gewild verzamelobject geworden. Donderdag begint Paris Photo, hét internationale trefpunt voor collectioneurs.

Mannen, nóóit vrouwen. En meestal mannen van middelbare leeftijd. Lodewijk van Paddenburgh, een Leidse antiquaar gespecialiseerd in fotoboeken, beschrijft de bezeten bibliofielen die bereid zijn 5.000 euro neer te tellen voor een smetteloos exemplaar van The Americans, het befaamde fotoboek van Robert Frank uit 1959.

Voor de tiende keer staat Van Paddenburgh volgende week met de belangrijkste boeken uit zijn winkel op de antiquarenbeurs bij de Franse fotomanifestatie Paris Photo, hét jaarlijkse trefpunt voor verzamelaars van fotos en fotoboeken. Elk jaar weer een bijzondere ervaring, zegt de handelaar. Al voelt hij zich soms enigszins ongemakkelijk bij de hebberigheid die verzamelaars ten toon spreiden. Mannen die beginnen te hyperventileren als ze een lang gezocht boek zien liggen. Dat je in ademnood komt bij een vrouw of bij een kunstwerk kan ik nog begrijpen. Eerlijk gezegd, heb ik liever te maken met studenten die hun aankoop in termijnen moeten afbetalen.

Maar het was zeker geen beginnend verzamelaar die vorig jaar in Parijs zijn topstuk aankocht: een door fotograaf en typograaf Piet Zwart gemaakte catalogus voor de Nederlandsche Kabelfabriek, een 88 paginas tellend boek uit 1928. De vraagprijs van 25.000 euro bleek geen beletsel; al voor de opening werd het boek verkocht.

Ook volgende week heeft Van Paddenburgh tientallen fotoboeken bij zich die op zn minst duizend euro kosten. Daar staat tegenover dat de antiquaar zijn relativerende running gag van de afgelopen jaren herhaalt: voor 10 euro verkoopt hij een van de opgewekste fotoboeken ooit, The family of man. Van deze blijmoedige tentoonstellingscatalogus uit de jaren vijftig heeft hij de afgelopen maanden weer een flinke stapel exemplaren verzameld.

Antiquarische fotoboeken zijn de afgelopen vijf jaar enorm in waarde gestegen. Dat geldt niet alleen voor klassiekers van coryfeeën als August Sander, Henri Cartier-Bresson en William Klein, maar ook voor meer recente boeken. Hollandse taferelen, het boek met landschapsfotos dat Hans Aarsman in 1989 maakte, kost antiquarisch ongeveer 1.000 euro. In Flagrante van Chris Killip, een somber stemmend portrettenboek over het Engeland van Margaret Thatcher, lag kort geleden nog in de ramsj voor 11,90 gulden. Een gaaf exemplaar doet nu ruim 2.000 euro.

De handel is ingesprongen op de recente ontwikkeling. Grote antiquariaten maken sinds kort speciale catalogi met fotoboeken. En Christies organiseerde mei vorig jaar in Londen de eerste gespecialiseerde veiling. Tweehonderd fotoboeken brachten in totaal bijna 1 miljoen euro op, aanzienlijk meer dan verwacht. Omdat de tweede veiling afgelopen voorjaar een nieuw succes opleverde, heeft het veilinghuis inmiddels besloten tot een jaarlijkse traditie.

Vanwaar die nieuwe status voor het fotoboek? Een rondgang langs handelaren en verzamelaars maakt duidelijk dat er tenminste drie verklaringen zijn.

Fotoboeken hebben een andere status gekregen, zegt Manfred Heiting, met zijn klimaatgecontroleerde bibliotheek met ruim 30.000 fotoboeken misschien wel de grootste particuliere verzamelaar ter wereld. Fotografie heeft als kunstvorm het afgelopen decennium enorm aan importantie gewonnen. Als gevolg daarvan zijn vintage prints van belangrijke fotografen onbetaalbaar geworden. Veel verzamelaars zijn daarom overgestapt naar fotoboeken.
Tegelijk, vervolgt Heiting, is het besef gegroeid dat een boek de beste manier is om fotografie te tonen. De combinatie van fotos, tekst en vormgeving in een boek is vaak duidelijker en interessanter dan een tentoonstelling. Neem de Japanse fotograaf Araki, zegt de collectioneur. Hij heeft vierhonderd boeken gemaakt. Zon oeuvre vang je niet in vijf afdrukken, je kunt beter zijn boeken verzamelen.

Toen de prijsontwikkeling zich rond de eeuwwisseling begon af te tekenen, sprongen speculanten daarop in. Heiting: Bij de bank krijg je 3 procent rente op je geld. Met belangrijke boeken kan je in vijf jaar tijd je investering verdubbelen.

Invloedrijk daarbij was het boek dat de Amerikaanse verzamelaar Andrew Roth in 2001 publiceerde: The book of 101 books, een beschrijving van de belangrijkste fotoboeken van de 20ste eeuw. Heiting: Ik ken wel vier mensen die tegen handelaren zeiden: Bezorg mij al die boeken.

Tegelijk veranderde internet de markt, zegt Han van der Leur van Raster, een in fotoboeken gespecialiseerd antiquariaat in Rotterdam. De markt is zo transparant geworden. Je tikt bij een zoekmachine een titel in en je weet wat de vraagprijs is. Net als Van Paddenburgh verkoopt Van der Leur via internet aan verzamelaars over de hele wereld.

Een derde, niet te onderschatten factor voor de groeiende populariteit van het fotoboek is Martin Parr. De 55-jarige Engelse reportagefotograaf, zelf een groot verzamelaar, is een onvermoeibaar pleitbezorger voor het fotoboek. Samen met fotograaf en criticus Gerry Badger publiceerde hij in 2004 het eerste deel van The Photobook: A history, een geschiedenis van de fotografie aan de hand van het fotoboek.

Met deze tweedelige uitgave, waarin ruim vijfhonderd boeken worden beschreven, heeft Parr een nieuwe markt gecreëerd. Na het eerste deel ontstond meteen een klopjacht op de genoemde titels.

Wereldwijd hengelden verzamelaars daarna bij Parr naar de titels die hij zou noemen in het tweede deel van zijn boek, waarin hij de meer recent verschenen boeken zou beschrijven. Fotograaf Bart Sorgedrager, die met Parr is bevriend, merkte dat deze koersgevoelige informatie op een gegeven moment deels op straat lag. Onder verzamelaars circuleerde een drukproef met een aantal titels. Mijn boek Mensenstroom stond daarin per ongeluk aangeduid als Mesenstroom. Opeens kreeg ik mails en telefoontjes van wildvreemden: Mister Sorgedrager, you are such a wonderful photographer. The only book of yours that Im missing is Mesenstroom. Do you still have a copy available?

De markt is in te delen in vóór en ná Parr, zegt Sorgedrager. Antiquaar Han van der Leur kan zich daarin vinden: De markt is in de war, er wordt te veel achter Parr aangelopen. De in Los Angeles wonende verzamelaar Manfred Heiting is dezelfde mening toegedaan. Het heeft geen zin om te jagen op die 600 boeken die door Parr en Roth worden genoemd. The train has left the station - die boeken zijn onbetaalbaar geworden. Verzamelaars moeten met hun ogen en niet met hun oren kopen. Ontwikkel je eigen smaak, er zijn nog verzamelgebieden genoeg.

Gevraagd naar een voorbeeld, hoeft Heiting niet lang na te denken. Ga Nederlandse bedrijfsboeken verzamelen. Heel goede fotografen en vormgevers hebben daaraan meegewerkt. Die boeken zijn nog spotgoedkoop.

WassinkLundgren: Empty bottles, Rotterdam, Veenman publishers, 2007. Oplage: 800 Hoe bereik je een zo groot mogelijk publiek met je eerste boek? De jonge Nederlandse fotografen Thijs groot Wassink en Ruben Lundgren verzonnen een list. Ze zonden hun boek Empty bottles, met 24 fotos van flessen rapende Chinezen, afgelopen zomer in voor de Prix du livre, de door het fotofestival in Arles georganiseerde uitverkiezing van het mooiste fotoboek van het jaar. Tot hun verbazing werd Empty bottles op 7 juli uitgeroepen tot het mooiste van de driehonderd ingezonden boeken. Een paar dagen later was hun in eigen beheer uitgegeven boek (15 euro) uitverkocht. Mede dankzij Lodewijk van Paddenburgh. Direct na de uitverkiezing kocht de Leidse antiquaar het restant van de oplage. Voor 125 euro is het boek nu bij de antiquaar te koop. De Engelse fotograaf en collectioneur Martin Parr kocht in Arles vijf exemplaren van Empty bottles. Thijs groot Wassink: Gek, vroeger stond in de rij voor een handtekening van Parr. Nu moest ik voor hem mijn eigen boek signeren. Vijf keer! Via onze website melden zich nu verzamelaars die ons boek willen hebben. Ik moet er wel om lachen, iets wat zo uit de hand loopt. Binnenkort verschijnt een tweede druk. Oplage: 2.000 exemplaren. Bart Sorgedrager: Mensenstroom, Amsterdam, GKN Holland, 1997. Oplage: 1.000 Van de veertien fotoboeken die Bart Sorgedrager (1959) maakte, zijn de meeste antiquarisch voor schappelijke prijzen te koop. Met één uitzondering: Mensenstroom, een nooit in de handel verschenen reportage over het laatste jaar van de kerncentrale in Dodewaard. Het grootste deel van de oplaag is als afscheidsgeschenk aan de werknemers van de centrale cadeau gedaan. Vorig jaar werd Mensenstroom opgenomen in het tweede deel van The Photobook: A History, waarin Martin Parr en Gerry Badger de 500 belangrijkste fotoboeken aller tijden beschrijven. Sorgedrager beseft wat die vermelding betekent voor de handelswaarde van zijn boek. Antiquaar Van Paddenburgh verkocht vorig jaar op Paris Photo een exemplaar voor 695 euro. Voor de komende beurs heeft de fotograaf weer een exemplaar aan de handelaar meegegeven. De vraagprijs dit jaar: 1.200 euro. Sorgedrager: De handel in fotoboeken is een vorm van tulpenhandel. Met de resterende exemplaren van Mensenstroom springt hij zuinig op. Ik hoef nog niet zonodig te verkopen. Als zelfstandig fotograaf heb je geen pensioen. Marjaana Kella: Marjaana Kella, Amsterdam, Van Zoetendaal Collections 2002. Oplage: 1.000 Marjaana Kella verkent de grenzen van de portretfotografie. De Finse fotografeert bijvoorbeeld alleen het achterhoofd van mensen. Of personen in gehypnotiseerde toestand. Haar Amsterdamse galeriehouder Willem van Zoetendaal maakte vijf jaar geleden een bescheiden, maar fraai verzorgde uitgave van Kellas werk. Een aardig boek, zegt Van Zoetendaal, maar ik heb echt betere gemaakt. Toch drong alleen zijn Kella-boek door tot de canon van Martin Parr, die in The Photobook de vijfhonderd belangrijkste fotoboeken aller tijden beschreef. Direct na het verschijnen van dat standaardwerk begon eind vorig jaar de telefoon te rinkelen. De eerste vier jaar had Van Zoetendaal 300 exemplaren verkocht, vooral in Finland. De afgelopen twaalf maanden verkocht hij er 450. Op advies van een bevriende antiquaar houdt de uitgever de laatste 250 exemplaren vast. Van Zoetendaal: De boeken die ik het afgelopen jaar nog voor 30 euro verkocht, worden op internet voor veel hogere bedragen doorverkocht. Een blik bij de internationale zoekmachine Eurobuch.com bewijst zijn gelijk. Vijf antiquariaten bieden het boek van Kella aan voor bedragen tussen 91 en 183 euro. Johan van der Keuken: Paris Mortel, Hilversum 1963. Oplaag: 1.000 Lodewijk van Paddenburgh vindt dat hij het aan zijn stand verplicht is: als antiquaar gespecialiseerd in fotoboeken wil hij de tien belangrijkste Nederlandse titels altijd op voorraad hebben. Dus van Sweet life van Ed van der Elsken en Chili van Koen Wessing probeert hij altijd een exemplaar op voorraad te hebben. Dat geldt zeker ook voor Paris Mortel, het belangrijkste boek van Johan van der Keuken. Ik heb er al heel wat van verkocht. Al moet ik er de hoofdprijs voor betalen, als ik geen ander exemplaar heb, koop ik het in. Twaalf jaar geleden verkocht Van Paddenburgh zijn eerste Paris Mortel voor 250 gulden. Onlangs verkocht hij een exemplaar voor bijna het twintigvoudige: 2.150 euro. In Parijs biedt hij volgende week een exemplaar aan waarvan het stofomslag ontbreekt. De vraagprijs bedraagt slechts 1.495 euro. Van Paddenburgh: Echte verzamelaars willen een compleet exemplaar in mint condition.

Info: Paris Photo, van 15 t/m 18 nov. Informatie: http://www.parisphoto.fr/