Type : Paperback
Uitgever : VOETNOOT UITGEVERIJ
Verschijningsdatum : 30/03/1997
Gewicht : 660 gr.
Aantal bladzijden : 156
Formaat : 280
Hoogte : 280 cm.
Plaats van publicatie : Netherlands
Druk : 1 (out of stock)
AVI-niveau : 0
ISBN : 9071877396
Streepjescode (EAN) : 9789071877391
titel: Berlin Geisterbahn

De spooklijnen van Fons Brasser

Fons Brasser (Fragmenten uit: Berliner Geisterbahn)

Na de Tweede Wereldoorlog heeft de beeldvorming over het naoorlogse Duitsland door Nederlandse fotografen zich in de loop van ruim een halve eeuw zich ontwikkeld. De beeldhouwer Tajiri bijvoorbeeld fotografeerde de Muur eind jaren zestig uitgebreid en bracht in 1970 de uitgave 'The Wall - Die Mauer - Le Mur' met 660 foto's uit, die als een kunstenaarsboek kan worden beschouwd. In de uitgave 'Die Berliner Zeit' (DAAD, Berlijn 2000) van Rineke Dijkstra en Bart Domburg staan portretten van Dijkstra in die zij op verschillende locaties in Berlijn heeft gefotografeerd. De beeldende kunstenaar Jan Henderikse fotografeerde verlaten treinstations in Berlijn. Deze zijn samengebracht in het kunstenaarsboek 'Kontakte' (Daadgalerie Berlijn 1988). Ook de beeldende kunstenaar Fons Brasser fotografeerde verlaten treinstations. Foto's van het afgestorven Berlijnse stadsspoornet, de S-Bahn. Zijn eerste omvangrijke fotografieproject.

In 1983 liep Brasser met zijn vriend Armando, de schrijver en beeldend kunstenaar, door Berlijn. "We liepen langs zijn favoriete plekken. Een daarvan was een uitgestorven en overwoekerd station van de S-Bahn. Het fascineerde me meteen. Ik besloot alle stations systematisch te fotograferen. De tegenstellingen die de stations in zich dragen, die vond ik krankzinnig. En als ik ergens door gefascineerd ben, dan ga ik tot het gaatje. Van de geschiedenis van de S-Bahn wist ik niet veel. Het ging me vooral om het gevoel: ik stapte terug in de tijd". Na de Tweede Wereldoorlog werd overeengekomen dat Oost-Berlijn het spoornet zou exploiteren en verantwoordelijk werd voor het onderhoud van de stations en bruggen in Oost- èn West-Berlijn. De bouw van de Muur in 1961 bracht geen wezenlijke verandering in die situatie. Doorgaande lijnen van Oost naar West werden weliswaar onderbroken, maar de treinen bleven onder Oostduitse vlag over de S-Bahn rollen. Kapitalistisch Berlijn werd langzaam overwoekerd met reclame, maar de S-Bahnstations bleven daarvan verschoond. Op een enkele foto van Brasser is reclame te zien voor (Oostduitse) Palm-sigaren, verder zijn de muren kaal. Op stationgevels zijn dikwijls grote witte papiervellen te zien. Brasser: "Illegaal opgeplakte affiches werden zo in opdracht van Oost-Berlijn consequent afgedekt". Het onderhoud aan de stations werd tot het absolute minimum beperkt. De verf bladderde van de houten perronoverkappingen, kalk brokkelde van de gevels. In 1980 brak een loonstaking uit onder het Westduitse personeel. Het conflict werd door Oost-Berlijn aangegrepen om alle stations in West te sluiten, op die aan de (onder Hitler aangelegde) noord-zuidlijn en een andere lijn na. Toegangspoorten werden dichtgelast of -gemetseld en de toch al gammele stations aan hun lot overgelaten. In die desolate toestand trof Brasser de S-Bahn drie jaar later aan. Niemand leek zich nog om de stations te bekommeren. Zelfs de grafity-spuiters namen niet de moeite de wachtlokalen te bewerken. Brasser: "Nog geen maand nadat ik klaar was met fotograferen, heeft de DDR de S-Bahn voor een geheim gebleven bedrag verkocht aan West. Dat heeft meteen de restauratie ter hand genomen en noodstations aangelegd. Een jaar of twee later reden de treinen weer" (bron: Arno Haijtema, Volkskrant 1996).

De fotoserie heet 'Berling Geisterbahn' en bestaat uit 118 foto's. Van elk station maakte hij twee portretten. Hij maakte van ieder station een opname van de ingang en een van de verlaten perrons. De 'dubbelportretten' waren onderdeel van een grotere verzameling: Brasser verzamelde ook talloze kaarten, plattegronden en andere documenten die met de geschiedenis van de S-Bahn te maken hebben. De foto's zijn in 1997 vastgelegd in het kunstenaarsboek 'Berliner Geisterbahn' met teksten van schrijver en beeldend kunstenaar Armando en de documentaire-/filmmaker, regisseur, acteur en schrijver Cherry Duyns (Voetnoot Uitgeverij 1997).

Brasser is een beeldend kunstenaar die verschillende media gebruikt: tekeningen, collages, sculpturen en de fotografie. Of het nu zijn tekeningen, collages, foto’s of sculpturen betreft, al het werk van Fons Brasser wordt gekenmerkt door een wetenschappelijke bezetenheid en een duidelijk zichtbare systematiek. Deze systematiek wordt versterkt door het seriematig werken volgens een logische ordening, vaak over jaren verspreid. "In mij zit de passie van een verzamelaar, ik blijf makkelijk tien jaar met iets bezig. Er bestonden al een paar boeken over de S-Bahn en de spooklijnen, maar die riepen bijna een soort ergernis bij mij op omdat ik er niet in aantrof wat ik had gezien. Te veel details, te veel romantiek. Niet de grote verlatenheid, het onbarmhartige van de tijd" (bron: Cherry Duyns 1997). Brassers fotografie heeft zich in de loop der jaren ontwikkeld van een strikte documentaire fotografie, naar een meer esthetische vorm van fotografie, waarbij de verschijningsvorm van het onderwerp en de visuele kwaliteit van het beeld om aandacht vragen. Het onderwerp heeft vrijwel altijd betrekking op de geschiedenis van architectonische installaties.

Koude Oorlog woedt over Berlijnse spookbaan

Püncktlich fotografeerde de Haarlemse kunstenaar Fons Brasser alle 59 stations van de Berlijnse S-Bahn, de Stadt- of Schnell-spoorlijn die sinds 1870 de uithoeken van de voormalige en toekomstige hoofdstad van Duitsland met elkaar verbindt....

Van onze verslaggever Arno Haijtema HAARLEM

Bij binnenkomst in de Vishal, de dépendance van het Frans Hals Museum in de schaduw van de Haarlemse St. Bavo, begroet Brasser (1944) de dame achter de balie in het Duits. Hij heeft gevoel voor sfeer: hier waant hij zich niet in de Vishal, maar in Berlijn. De strakke wanden van de lange zaal zijn behangen met de dubbelportretten in zwartwit die hij maakte van de 59 stations langs de Berlin Geisterbahn, de baan van de geesten. 'Dat langgerekte van de Vishal, dat was precies wat die foto's nodig hadden', zegt hij tevreden. Want die lange hal doet hem denken aan de Berlijnse perrons. Op de achterwand hangen 116 plattegrondjes van de S-Bahn. Ze vertellen zonder woorden het verhaal van Berlijn: de groei, de bombardementen, de Muur.

In 1983 liep Brasser met zijn vriend Armando, de schrijver en beeldend kunstenaar, door Berlijn. 'We liepen langs zijn favoriete plekken. Een daarvan was een uitgestorven en overwoekerd station van de S-Bahn. Het fascineerde me meteen. Ik besloot alle stations systematisch te fotograferen. De tegenstellingen die de stations in zich dragen, die vond ik krankzinnig. En als ik ergens door gefascineerd ben, dan ga ik tot het gaatje. Van de geschiedenis van de S-Bahn wist ik niet veel. Het ging me vooral om het gevoel: ik stapte terug in de tijd.'

Manshoge struiken tussen de biels waarover vroeger de treinen snelden, onkruid op de perrons waar de reizigers wachtten, roest op de rails; alle foto's dragen de sporen van verval die je juist niet verwacht op de S-Bahn, ooit een trots symbool van het cosmopolitische Berlijn. Het is inderdaad een vervreemdende tegenstelling: juist daar waar je mensenmassa's en aanrollende treinen zou verwachten, lijkt de tijd tot stilstand te zijn gekomen.

Sinds het begin van de aanleg van de S-Bahn heeft de stadsspoorlijn gefungeerd als een van de verkeersslagaders van Berlijn. 'In de jaren dertig maakten jaarlijks driekwart miljard rezigers gebruik van de S-Bahn', zegt Brasser. 'Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog, toen de geallieerden aan de rand van de stad stonden, gingen de soldaten met de S-Bahn naar het front.' Hij wijst op de foto's van het station Grünewald. 'Op dat station moesten de Berlijnse joden zich verzamelen voor transport naar de concentratiekampen.'

In politieke zin werd de stad na de oorlog opgedeeld in Oost en West, maar dat weerhield de partijen er niet van - gezamenlijk belang - de wederopbouw van de deels verwoeste S-Bahn ter hand te nemen. Overeengekomen werd dat Oost-Berlijn het spoornet zou exploiteren en verantwoordelijk werd voor het onderhoud van de stations en bruggen in Oost- èn West-Berlijn.

De bouw van de Muur in 1961 bracht geen wezenlijke verandering in die situatie. Doorgaande lijnen van Oost naar West werden weliswaar onderbroken, maar de treinen bleven onder Oostduitse vlag over de S-Bahn rollen. Kapitalistisch Berlijn werd langzaam overwoekerd met reclame, maar de S-Bahnstations bleven daarvan verschoond. Op een enkele foto van Brasser is reclame te zien voor (Oostduitse) Palm-sigaren, verder zijn de muren kaal. Op stationgevels zijn dikwijls grote witte papiervellen te zien. Brasser: 'Illegaal opgeplakte affiches werden zo in opdracht van Oost-Berlijn consequent afgedekt.'

De treinen bleven rijden, maar met de bouw van de Muur begon het verval van de S-Bahn. Actiegroepen in West, die in de veronderstelling verkeerden dat het DDR-regime flink verdiende aan het spoornet, riepen de bevolking op de S-Bahn te boycotten. In werkelijkheid kostte de exploitatie de Oostduitsers dagelijks scheppen geld. De kaartjesverkoop leverde de DDR wel wat harde valuta op, maar dat woog niet op tegen de in D-marken uitbetaalde salarissen van in West wonend personeel. Oost-Berlijn bezuinigde drastisch. Het onderhoud aan de stations werd tot het absolute minimum beperkt. De verf bladderde van de houten perronoverkappingen, kalk brokkelde van de gevels.

In 1980 brak een loonstaking uit onder het Westduitse personeel. Het conflict werd door Oost-Berlijn aangegrepen om alle stations in West te sluiten, op die aan de (onder Hitler aangelegde) noord-zuidlijn en een andere lijn na. Toegangspoorten werden dichtgelast of -gemetseld en de toch al gammele stations aan hun lot overgelaten. In die desolate toestand trof Brasser de S-Bahn drie jaar later aan.

Van elk station maakte hij twee portretten, een van het stationsgebouw, één van de perrons. Er zijn prachtige bouwwerken bij. Het station Nikolassee, met Jugendstil-elementen aan de gevel, doet denken aan een kerk. Het witgestucte, blokkige station Priesterweg straalt een en al modernisme en zakelijkheid uit, terwijl de ingang van Lichterfelde-West, een ijzeren poort voor een duistere gang, nog het meeste weg heeft van een spoortunnel.

Op de perronfoto's zie je seinen, allemaal in de stop-stand, en klokken: vrijwel allemaal staan ze op 12 uur. Het lijkt een mooi symbolisch tijdstip: het moment waarop het leven van de S-Bahn tot stilstand kwam. Maar de werkelijkheid is minder prozaïsch: toen de stroom van het net werd gehaald, sprongen de klokken automatisch in het gelid.

Niemand leek zich nog om de stations te bekommeren. Zelfs de grafity-spuiters namen niet de moeite de wachtlokalen te bewerken. Slechts op één wachtruimte is een tekst gespoten. 'Wir wohlen mit der S-Bahn fahren', staat er treiterig - al bleken die woorden profetische waarde te bevatten. Brasser: 'Nog geen maand nadat ik klaar was met fotograferen, heeft de DDR de S-Bahn voor een geheim gebleven bedrag verkocht aan West. Dat heeft meteen de restauratie ter hand genomen en noodstations aangelegd. Een jaar of twee later reden de treinen weer.'

Kort geleden heeft Brasser opnieuw een serie foto's gemaakt van de stations. Ze zijn weer toegankelijk, versierd met lichtreclames. Veel oude gevels zijn verdwenen achter lelijke schotten, fraaie overkappingen vervangen door zakelijk kunststof. 'Het is tragisch hoe je het ziet veranderen. Het was een prachtig monument van de Koude Oorlog. Dat aspect van de S-Bahn verdwijnt.'

Brasser had het geluk nog net op tijd de oude S-Bahn te kunnen fotograferen en het verleden wat daar tot stilstand was gekomen. Om de Geisterbahn van het oude Berlijn echt te proeven, moet je nu in Haarlem zijn.

Berlin Geisterbahn van Fons Brasser. Tot en met 30 januari, De Vishal Haarlem. Ma-za 11-17 uur, zo 13-17 uur.

See for more :