Hamburg Albert Renger-Patzsch Autopsie Band 2 Deutsch sprachige Fotobucher 1918 bis 1945 Photography

Hamburg: Photographische Aufnahmen

RENGER-PATZSCH, Albert

Published by Hamburg: Gebrüder Enoch Verlag (1930), 1930

Autopsie, Band 2: Deutsch sprach ige Foto bücher 1918 bis 1945

See also  PhotoBiblioMania an exhibition of books about photobooks October-December 2014

Enoch und Ellermann. Zwei deutsche Fotobuchverlage der zwanziger und dreißiger Jahre

In der PHOTONEWS-Ausgabe Mai 2008 erschien das Themenheft “Das Fotobuch”, das von Christoph Schaden redaktionell betreut wurde. Vieles hat sich seither in diesem Genre getan. Wir veröffentlichen hier nochmals einen Beitrag von Roland Jaeger, der sich mit einem historischen Thema befasste. 

Wer sich bei antiquarischen Fotobüchern nicht auf die international kanonisierten und entsprechend hochpreisigen Spitzentitel beschränken möchte, kann unter den deutschen Verlagsprodukten der Zwischen­kriegs­zeit durchaus noch viele interessante und bezahlbare Titel entdecken. Samml­erglück führt allerdings nur dann auch zu Er­kennt­nisgewinn, wenn buchkundliche, verlagsgeschichtliche und fotohistorische Informationen in einen produktiven Zu­sammenhang ge­bracht werden. Am Beispiel von zwei Ham­­­burger Verlagen, die in den zwanziger und dreißiger Jahren durch bemerkenswerte Fotobücher hervorgetreten sind, lässt sich dies verdeutlichen.

Albert Renger-Patzsch, Hamburg, Gebrüder Enoch Verlag, 1930

Das Programm des 1913 in Hamburg ge­gründeten Gebrüder Enoch Verlags umfasste anfangs Belletristik, Geschichtswerke und Stadtpläne. Erst mit dem 1923 erfolgten Eintritt von Kurt Enoch (1895-1982) in das väterliche Unternehmen gewann der Verlag an Profil. Gefördert wurde nun der literarische Nachwuchs, darunter Klaus Mann, dessen erste Schriften hier erschienen sind. Der zweite Schwerpunkt, nämlich fotografisch illustrierte Werke, verdankte sich eher einem Überraschungserfolg. Denn als passionierter Wintersportler war Enoch im alpenfernen Hamburg das unternehmerische Wagnis eingegangen, eine aufwändige Publikation über das Wunder des Schneeschuhs. Ein System des richtigen Skilaufens und seine An­wendung im alpinen Geländelauf (1925) zu verlegen. Dabei handelte es sich um das erste kinematographische, also den Bewe­gungsablauf in Form von Filmstreifen abbildende Sportlehrbuch. Die Aufnahmen ent-stammten den damals populären Filmen von Arnold Fanck und Sepp Allgeier.

Für Bibliographen und Büchersammler stellt der von Fanck zusammen mit Hannes Schnei­der, einem Skilehrer und Meisterläufer, herausgegebene Titel wegen seiner Auflagen und Ausstattungsvarianten eine echte He­raus­forderung dar. So liegt die erste Auflage von 1925 (1.-5. Tsd.) gleich in zwei leinengebundenen Varianten mit Schutzum­schlä­gen vor – einbändig mit am hinteren Deckel in einer Tasche beigelegten Reihen­bildern oder zweibändig in einem fotoillustrierten Karton. Kleinere Unterschiede weisen auch die 2. Auflage von 1926 (6.-10. Tsd.), die 3. Auflage von 1928 (11.-15. Tsd.) und die 4. Auflage von 1930 (16.-18. Tsd.) auf. Außer­dem knüpfte der Verlag an seinen Erfolgstitel mit einem zweiten Band an, dem von Ernst W. Baader und Hans Schneeberger bearbeiteten, wiederum mit kinematographischen Reihenbildern illustrierten Buch Wunder des Schneeschuhs. Sprunglauf – Langlauf (1926), das leinengebunden und kartoniert herauskam. Später folgte noch Das Bilderbuch des Skiläufers (1932) von Arnold Fanck mit einer Einführung in die neue Bewegungs-Foto­grafie. Es bildete den Auftakt einer geplanten Reihe „Kinemato­gra­phische Bilderbücher“, die jedoch nicht weitergeführt wurde. In zeittypischer Weise dokumentieren alle diese Bände die damalige Faszination für den Film und stellen den Versuch dar, dessen Darstel­lungsform in das Medium Buch zu übersetzen.

Gleichzeitig lenken diese Titel den Blick auf die Gattung der fotografischen Berg- und Schneebücher. Der Gebrüder Enoch Verlag hat hierzu mit den Veröffentlichungen des Alpinisten, Schriftstellers und Fotografen Henry Hoek (1878-1951) noch weitere Bei­träge geleistet. Neben Pistenführern und eher unterhaltender Après-Ski-Literatur gehören dazu die vier „Hoek-Enoch-Bergbücher“ über Schweizer Alpenregionen:Parsenn (1931), Ma bella Engiadina (1932), Davos (1934) und Zermatt (1936). Die Bände kamen in kartonierter und leinengebundener Form heraus und erschienen, wie so oft im Verlagswesen, bereits zu Weih­nach­ten des dem bibliographisch maßgeblichen Datum vorausgehenden Jahres. Sie zeichnen sich neben ansprechender Fotografie durch eine sachliche typographische Ausstattung aus, für die der Buchgestalter Siegfried Buchenau (1892-1964) verantwortlich war. Die markanten, fotomontierten Umschläge dieser Bücher stammen hingegen von dem Avant­garde-Gebrauchsgraphiker César Dome­la-Nieuwenhuis (1900-1992), der Ende der zwanziger Jahre eine Nichte des Kunst­historikers Aby Warburg geheiratet und so auch Kontakt zu Hamburger Kreisen bekommen hatte.

Der Verleger Kurt Enoch wiederum war mit dem jungen Bankier Eric Warburg befreundet, der sich damals für eine moderne werbliche Selbstdarstellung seiner Heimatstadt engagierte. Da die Familie Warburg auf Em­pfehlung des Kunsthistorikers Carl Georg Heise gerade den Fotografen Albert Renger-Patzsch (1897-1966) zu fördern versuchte, entstand der Gedanke, diesen mit einem fotografischen Portrait der Hansestadt zu beauftragen. Das Ergebnis war der von Ham­burgs Oberbaudirektor Fritz Schuma­cher eingeleitete Band Hamburg (1930), der zu Weih­nachten 1929 im Gebrüder Enoch Verlag erschien. Die Einbandge­staltung schuf der Hamburger Gebrauchs­graphiker Bruno Karberg (1896-1967), den vorder- und rück­seitig aus Abzügen von Renger-Patzsch fotomontierten Umschlag lieferte César Domela. Das Buch vereint ‘symbolisch’ zugespitzte Auf­­nah­men aus Hafen, Stadt und Alster­gegend zu einem facettenreichen Gesamtbild von Hamburg. Allerdings ist dem Band etwas der Charakter des Auftragswerks anzumerken, so dass er nicht ganz an die Bedeutung anderer Bücher des Fotografen heranreicht. Die Zusammen­arbeit mit dem Gebrüder Enoch Verlag war jedoch positiv verlaufen, so dass Heise anregte, Renger-Patzsch möge dort doch ein Folgewerk zu Die Welt ist schön veröffentlichen. Wohl wegen der Weltwirtschaftskrise ist es nicht zu einer Realisierung dieser Pläne gekommen. Dafür finden sich Aufnahmen von Renger-Patzsch noch in einem weiteren Titel des Verlags, dem von Rolf Voigt eingeführten Werk Hände. Eine Sammlung von Handabbil­dungen großer Toter und Lebender (1929, 2. Aufl. 1930).

Arvid Gutschow: See,Sand, Sonne, 1930

Ein herausragendes Fotobuch des Gebrüder Enoch Verlags ist der Band See, Sand, Sonne (1930) des Hamburger Fotografen Arvid Gutschow (1900-1984), mit einer Einleitung des in der Hansestadt unvermeidlichen Autors Hans Leip. Mit seinen 75 Ansichten von Meer, Watt, Strand, Dünen und Küsten­pflanzen von Sylt zählt er zu den stilbildenden Publikationen neusachlich abstrahierender Landschaftsfotografie. Der Bildteil des Buches wurde bei A. Wohlfeld in Magdeburg gedruckt, einer der damals führenden Druckereien für fotoillustrierte Bücher in Deutschland, die auch schon Wunder des Schneeschuhs hergestellt hatte. Im Faltblatt zur Anfang 1932 erfolgten Ausstellung der legendären Foto-Sammlung Kurt Kirchbach im Hamburger Kunstverein konnte sich Enoch somit als regional führender Verlag für Fotobücher präsentieren. Zu diesem Zeit­punkt ging die Konjunktur dieser Buchgat­tung allerdings bereits zurück. Wirtschafts­krise und Notverordnungen sorgten dafür, dass solche Titel bald nur noch preisreduziert absetzbar waren. Das Ende des Gebrüder Enoch Verlags besiegelten dann jedoch die politischen Verhältnisse in Deutschland. Aufgrund des Antisemitismus der National­sozialisten sah sich der ‘jüdische’ Verleger Kurt Enoch genötigt, seinen Verlag zu verkaufen (an den Christian Wegner Verlag, der einige der Buchtitel noch weiterführte) und 1936 zunächst nach Paris, 1940 dann in die USA auszuwandern. Dort stieg er zu einem Pionier des qualitätvollen Taschenbuchs und einer ebenso einflussreichen wie geachteten Persönlichkeit des amerikanischen Verlags­wesens auf.

Die Lücke, die der Gebrüder Enoch Verlag in Hamburg im Bereich der Fotobücher hinterlassen hatte, wurde durch den 1934 gegründeten Verlag Heinrich Ellermann ausgefüllt. Allerdings bildete auch hier zunächst Lite­rarisches den Schwerpunkt des Prog­ramms, zumal der Verleger promovierter Philologe war. Denn Heinrich Ellermann (1905-1991) etablierte damals die Reihe „Das Gedicht – Blätter für die Dichtung“, in der Lyrik der expressionistischen und zeitgenössischen Moderne schlicht und preiswert, jedoch typographisch und inhaltlich anspruchsvoll veröffentlicht wurde. Die Publikationen boten damals der nicht nationalsozialistisch infizierten Dichtkunst in Deutschland ein Forum. Auch privat verkehrte Ellermann mit Personen, die dem herrschenden Regime eher distanziert gegenüber standen. So war er mit dem Foto­grafen Alfred Ehrhardt, den die National­sozialisten 1933 aus dessen Lehrtätigkeit an der Landeskunstschule entlassen hatten, befreundet und reiste mit ihm durch Norddeutschland. Ein Arbeitsergebnis dieser Exkursionen bildeten Ehrhardts Auf­nah­men der Wattlandschaft, die 1936/37 erfolgreich ausgestellt wurden. Ellermann entschloss sich daraufhin zur Herausgabe von Ehrhardts Bildband Das Watt (1937), der thematisch und motivisch an Gutschows  See, Sand, Sonne anknüpfte – und zum Ausgangspunkt eines zweiten Programm­schwerpunkts des Verlags im Bereich der Fotobücher werden sollte. Das bei A. Wohlfeld in Magdeburg im Tieftonverfahren (nicht Tiefdruck!) gedruckte Buch liegt in einer Ganz- und einer Halb­leinenausgabe vor, jeweils mit vorderseitig fotoillustriertem Umschlag. Wie damals fast alle größeren Fotobücher wurde es in einem titelbedruck­ten Kartonschuber ausgeliefert; die Auflage betrug beachtliche 8.000 Exem­plare.

Alfred Ehrhardt: Das Watt, Verlag Heinrich Ellermann, 1937

Dem Erfolg dieses Titels schloss sich im Verlag Heinrich Ellermann eine Reihe weiterer, vom Format her etwas kleinerer Foto­bücher von Alfred Ehrhardt an. Ihre gediegene Ausstattung dürfte auf den damals für Ellermann tätigen Buchgestalter Richard von Sichowsky (1911-1975) zurückgehen. Von den meisten Bänden existieren broschierte, kartonierte und in hellgraues Leinen gebundene Ausgaben mit jeweils identischen Schutzumschlägen; der Buch­druck auf Kunst­druckpapier erfolgte stets bei A. Wohl­feld in Magdeburg. Das Impressum enthält jeweils fototechnische Bemerkungen zu Kamera und Filmmaterial. Die Beschrän­kung der Titel auf landes- und naturkundliche Themen bot den schützenden Rahmen für eine Fotografie, die sich in der Tradition der Sachlichkeit verstand. Auch die Ein­führungen der Textautoren enthielten sich der damals üblichen Kultur­ideologie. Zunächst erschienen die durch abstrahierende Landschaftsauf­nahmen bestechenden Bände Die Kurische Nehrung (1938) und Island(1939). Es folgten die beiden der analytischen Sachfotografie von Natur­ge­genständen gewidmeten Bücher Kristalle (1939) und Muscheln und Schne­cken (1941). Dass auch mittelalterliche Skulp­tur und sogar Tiere zu Ehrhardts Motiv­welt gehörten, belegen die Titel Nie­der­deut­sche Altarschreine (1938), Mittel­alter­liche Tau­fen aus Erz und Stein(1939) und Nieder­deutsche Madonnen (größeres Format, 1940, 2. Aufl. 1941) sowieFohlen auf der Weide (1939, 2. Aufl. 1949, 3. Aufl. 1953) und Lämmer, Kücken und Kälbchen (1940).

In gleicher Ausstattung veröffentlichte der Verlag Heinrich Ellermann noch Bücher anderer Fotografen: Insel Rügen (1938) von Justus Böttcher, Spielende Kinder (1940) von Hans Haustein, Der Cismarer Altar (1941) und Die Gregorsmesse des Bernt Notke(1941) von Wilhelm Castelli sowie Das  Bar­dowicker Chorgestühl (1943) von Theodor Voigt. Wenngleich es sich dabei um handwerklich solide Werke handelt, werden sie in foto(buch)geschichtlicher Hinsicht überragt vom – neben Ehrhardts Watt – wichtigsten Titel des Verlags, der zu den besten deutschen Fotobüchern der 1930er Jahre zählt:Der Hafen(1939) von Rolf Tietgens (1911-1984).

Rolf Tietgen: Der Hafen, Verlag Heinrich Ellermann, 1939

Anfang Mai 1939 in 6.000 Exempla­ren zum 750jährigen Jubi­läum des Hambur­ger Hafens erschienen markiert dieser – ebenfalls broschiert, kartoniert und leinengebunden vorliegende – Band einen späten Höhepunkt der in den zwanziger Jahren in Deutschland entwickelten Fotografie­auffassung. Mit seinen ausschnitthaften Aufnahmen und unkonventionellen Ansichten übertrifft er auch das zehn Jahre zuvor entstandene Hamburg-Buch von Renger-Patzsch. Der Fotograf konnte sich seines Werks allerdings nur aus der Ferne erfreuen, denn als Homo­sexueller von nationalsozialistischer Verfol­gung bedroht, emigrierte er im selben Jahr in die USA, wo er später unter anderem mit surrealistisch inspirierter Werbefotografie hervortrat.

Die Zeitumstände wirkten sich auch auf den Verlag Heinrich Ellermann aus, indem der Verleger zum Kriegsdienst eingezogen wur­de und seine Buchproduktion bald zum Erliegen kam. Nach dem Krieg setzte Ellermann mit der von Carl Georg Heise herausgegebenen Reihe „Norddeutsche Werk­monographien“ die Tradition der Fotobücher zwar noch kurz fort, doch erschienen in seinem Verlag nun vor allem Schul-, Jugend- und Bilderbücher. Nach mehrfachem Ver­kauf verbindet die heute in Hamburg na­mentlich noch bestehende Firma nichts mehr mit dem ursprünglichen Unternehmen. Wie im Falle des Gebrüder Enoch Verlags sind damit auch die Fotobücher des Verlags Heinrich Ellermann längst zu Dokumenten nicht nur der Fotogeschichte, sondern auch der Verlags­geschichte geworden. 
Roland Jaeger

Views & Reviews The Five Talents of Anton Corbijn Graphic Design Photography

HOLLANDS DEEP

NOW UNTIL JUN-21-2015

To mark the sixtieth birthday of photographer Anton Corbijn, the Gemeentemuseum Den Haag is organising a retrospective entitled HOLLANDS DEEP. The exhibition will feature highlights from all Corbijn’s series. It will start with the grainy black-and-white photos he took of musicians in the 1970s and ’80s and show how he constantly expanded his horizon to address new themes and experiment with different techniques and materials in later series.

The aim of this major retrospective is to show Anton Corbijn’s evolution as a self-taught photographer and to reveal the diversity of his subjects and techniques. The show will also trace the search for his ‘roots’. In the 2001-2002 series a.somebody, Corbijn pictures musicians like Jimi Hendrix, Kurt Cobain, Sid Vicious and John Lennon against the background of his own birthplace Strijen, a village surrounded by the waters of the Hollands Deep. The one issue is that all these artists are deceased and had never been to the village when they were alive. In fact, the pictures are all of Corbijn himself, dressed up as his dead heroes. “The series is about death in my place of birth. It combines my obsession with music with my parents’ obsession with life after death. At home I was always taught that one should keep a low profile. It took me years to realise I had actually always wanted to be somebody and my work brings me closer to people who have achieved that.”

In 1989 Corbijn interrupted his stream of monochrome black-and-white work to produce lith prints that were quite different in tone, form and to some extent even in content, since he expanded his range of subjects to include actors, directors, writer and models, as well as musicians. In the late ’90s, he embarked on his first conceptual series, 33 Still Lives, in which he used the methods of the paparazzi to introduce a new element of mystery into the celebrity world. At the same time, he paid homage to the film still in a series of shots of non-existing films. Visually, this series – to be included in full in the Gemeentemuseum’s exhibition – looks like film posters bleached by the sun so that only the blue tone and a particular shade of red still remain.

His conceptual adventures were followed by Inwards and Onwards, which begun around 2002. This series reverts to the black-and-white portrait genre but focuses mainly on visual artists whom Corbijn finds inspiring – figures like Anselm Kiefer, Luc Tuymans, Peter Doig and Ai WeiWei. In the exhibition, separate small display areas will be devoted to ventures like strippinggirls (2000), Corbijn’s collaborative project with artist Marlene Dumas, and to photographs of the fashion world and of writers.

ANTON CORBIJN

1-2-3-4

Now until Jun-21-2015

Portrait photographer Anton Corbijn doesn’t much like to look back at his work in the music industry. But for the Hague Museum of Photography’s forthcoming exhibition 1-2-3-4 he has done just that. Searching his archive, he has selected more than 300 shots of bands and singers: everybody from Nirvana, U2 and Nick Cave to Siouxsie Sioux, REM and the Rolling Stones. Many of the photographs are now going on show to the public for the very first time.

Anton Corbijn (b. Strijen, 1955) has had a major influence on international music and portrait photography. The creative, off-beat way he has photographed performing artists since the 1970s has become his personal trademark. His striking portraits strip away the mask, often at lightning speed, to reveal another aspect of the subject’s personality. Or, indeed, they impose literal masks, as in the case of the Rolling Stones, U2 and Arcade Fire, to lend the subjects an almost mythic aura.

Even without masks, however, Corbijn’s photographs always have an air of mystery. Time and again, he endows his work with an extra layer of complexity by the way he depicts the subject and through the use of an array of photographic techniques. The physical setting also plays an important part in his work. Most of his photographs are taken outside the studio and are loosely staged. For this exhibition, Corbijn has selected from his archive dozens of works in which the background location is important.

Corbijn regards himself as a cross between a traditional portrait photographer and a documentary photographer out to record people in their own physical surroundings and social circumstances. Inspiration for the dramatic effects he achieves in his photographs, including their strong contrasts and graininess, came in the 1970s from the determinedly unorthodox documentary photographs of people like Ed van der Elsken and Koen Wessing.

Lasting partnerships of the kind that he has had with many singers and bands are a rarity in the music world. His working relationship with U2 and Depeche Mode (DM), for example, goes right back to the early eighties and there is good reason why Corbijn is often called the fifth member of U2 or the fourth of DM. The pictures, album covers and video clips he has produced over the years have had a major influence on the images of those and many other bands.

For Depeche Mode he has gone further, designing not only the band’s logos and record covers, but also (since 1993) their stage sets. Corbijn’s work for DM will be displayed separately in this exhibition and presented as a single great Gesamtkunstwerk. In 1980 Corbijn was briefly on the road with female punk group The Slits. His reportage now goes on show to the public for the very first time.

These days, Corbijn is more than just a photographer. His work as a director of music videos (since 1983) and feature films (since 2007) takes up an increasingly large proportion of his time.

Anton Corbijn, wegens zijn zestigste verjaardag geëerd met twee exposities, bouwde zijn fotografie uit tot een veelzijdig kunstenaarschap. Vijf recensenten over zijn werk.

Door 

BIANCA STIGTER 

ARJEN RIBBENS SANDRA SMALLENBURG  21 MAART 2015

Misschien komt het wel doordat hij als autodidact kunstenaar altijd het gevoel had dat hij zichzelf moest bewijzen. „Als je geen scholing hebt, zoals ik, denk je altijd dat je niet goed genoeg bent”, zei Anton Corbijn in 2011 in een interview in deze krant. „Daarom push ik mijzelf steeds om nieuwe dingen te doen, zoals grafisch ontwerpen, videoclips maken, speelfilms regisseren. Ook al weet ik dat ik daarmee op mijn bek kan gaan. Ik wil steeds weer kijken wat ik in me heb. Mijn werk is één grote ontdekkingsreis.”

Dit jaar wordt Anton Corbijn zestig. Bewijzen dat hij iets in zijn mars heeft, hoeft hij allang niet meer. De domineeszoon uit Strijen trekt op met de groten der aarde. Muzikanten als Bono en Tom Waits rekent hij tot zijn familie, zo lang zit hij ze al met zijn fotocamera achterna. Hij werkte samen met kunstenaar Marlene Dumas. Hij regisseerde videoclips voor Nirvana en ontwierp de platenhoezen van Depeche Mode. Hij maakte speelfilms met George Clooney en Philip Seymour Hoffman. Corbijn heeft zoveel ambities en talenten dat hij het werk van vijf soorten kunstenaars in zich verenigt. Hij is fotograaf, maar ook beeldend kunstenaar, grafisch vormgever, videoclipmaker en filmregisseur.

Niet één maar twee exposities zijn nodig om dat rijke oeuvre te laten zien. In het Haags Gemeentemuseum wordt hij vanaf vandaag geëerd met een duotentoonstelling. Het retrospectief Hollands Deep, in het Berlage-gebouw, toont een selectie uit al zijn fotoseries, inclusief de beelden die hij schoot op de filmsets van The American en A Most Wanted Man. De tentoonstelling 1-2-3-4 in het Fotomuseum toont minder bekende foto’s van bands en musici met wie Corbijn al langdurig samenwerkt. Hij dook hiervoor zijn archief in, en selecteerde ruim driehonderd foto’s van onder meer REM, Siouxie, Nick Cave en de Rolling Stones. De meeste daarvan toonde hij nog niet eerder.

GEVOEL VOOR VRIJHEID

Wat een huid. Wat een handen. Wat een bezeten blik. De foto die Anton Corbijn in 1985 in Montreal maakte van de Amerikaanse jazzcomponist en trompettist Miles Davis blijft intrigeren. Wetend hoe Davis kon verdwijnen in zijn eigen spel, heeft Corbijn met dit portret de bezetenheid van de muzikant weergegeven. Er is geen trompet in beeld. Maar toch. Dit is muziek.

Het boeit, die speelse invalshoek, en dat komt vaker terug in de portretten van Corbijn. Denk aan Tom Waits. Op sommige foto’s is de zanger precies de duivel die je ook terughoort in de muziek of lijkt hij op een van die arme sloebers, in de jaren dertig van de vorige eeuw gefotografeerd door de Amerikaanse documentairefotograaf Walker Evans.

Bij het grote publiek is Corbijn bekend door het werk dat hij maakte in de jaren zeventig en tachtig, in de periode dat hij in de Verenigde Staten bands begon te fotograferen waaronderU2, The Rolling Stones en Metallica. Dat waren harde, grofkorrelige, zonder veel grijstinten afgedrukte zwart-witfoto’s van de artiesten in al hun imperfectie. Beelden waaruit de dwarsheid spreekt. Don’t mess with us – zeggen de foto’s van U2 in het Amerikaanse woestijnlandschap. Op beide exposities in Den Haag zijn nu veel andere artiesten- en muzikantenfoto’s van Corbijn te zien.

Uiteraard hangen er meer gruizige zwart-witportretten, van een boze Clint Eastwood en een mysterieus rokende Marlene Dumas. Maar er zijn ook de aanlokkelijke, licht troosteloze filmstills van acteurs als Robert de Niro en Cameron Diaz uit de conceptuele serie33 Still Lives. Die melancholie staat in contrast met het promotiefilmpje van het Haagse Gemeentemuseum waarin Corbijn op nuchtere toon verklaart: „Het is ook niet zo moeilijk, fotografie, het is gewoon momenten kiezen.” Zo simpel is het niet, want waarom kunnen wij dan als publiek toch die ‘Corbijn’ herkennen? Wellicht omdat hij, als geen ander, de vrijheid van de Amerikaanse rebel heeft weten neer te zetten. Zoiets doe je vooral met gevoel.

Rosan Hollak

HANDSCHRIFT

Anton Corbijns coming out als grafisch ontwerper, op 1 november 2006, verliep niet volgens plan. Gezeten naast Wim Deetman, de toenmalige burgemeester van Den Haag, presenteerde de beroemde fotograaf tijdens een moeizame persconferentie het door hem ontworpen stadslogo. Een weinig florissante presentatie; het ontwerp was al voor de officiële onthulling uitgelekt, en de kosten van het bijbehorend feest (190.000 euro) hadden voor een storm van protest gezorgd.

Ook Corbijns ontwerp kreeg een kritische ontvangst. Wat stelde het voor, dat handjevol droedelachtige viltstiftlijntjes? De ontwerper hield zich enigszins op de vlakte: „Een vlieger, een pijl, een spermacel...” En: „Het staat allemaal voor speelsheid, geborgenheid, vooruitgang en leven.” Het voor toeristische doeleinden bedoelde logo was zeker niet Corbijns eerste grafische ontwerp. Maar wie wist dat hij meer deed dan fotograferen en filmen? Zijn overzichtstentoonstelling in het Gemeentemuseum Den Haag is deels gewijd aan deze onbekende kant van zijn kunstenaarschap. Getoond wordt zijn samenwerking met Depeche Mode.

Voor deze Britse band is Corbijn al jaren de ‘visual director’. Hij regisseert niet alleen videoclips, maar ontwerpt ook de covers van hun albums en de decors voor hun tournees. Als grafisch ontwerper lijkt Anton Corbijn vooral geïnspireerd door beeldend kunstenaars als Cy Twombly en de Zwitsers-Braziliaanse Mira Schendel. Hij vertrouwt meestal letterlijk op zijn eigen handschrift en kiest voor grote gebaren. Neem de kinderpostzegels die hij anderhalf jaar geleden ontwierp. Over zwart-witfoto’s van Ethiopische kinderen schilderde hij met een kwast, in helder rood, geel en groen zijn eigen letters. Ook bij tentoonstellingen neemt hij de vormgeving vaak in eigen hand. In plaats van gedrukte bordjes schrijft hij bijschriften met een viltstift op de muur. Een aanpak die aansluit bij zijn directe manier van fotograferen en die het dramatische aspect versterkt.

Arjen Ribbens

MASKERADES

Hij stond erop dat zijn retrospectief in het hoofdgebouw van het Gemeentemuseum gehouden zou worden, en niet alleen in het Fotomuseum. Hij wilde graag dat zijn foto’s getoond werden in de context van grote kunstenaars als Monet, Mondriaan en Dumas. Anton Corbijn heeft er nooit een geheim van gemaakt dat hij eigenlijk liever schilder was geworden. In 2011 toonde hij in Foam de serie Inwards en Upwards, waarin hij dicht op de huid kruipt van beroemde kunstenaars als Lucian Freud, Damien Hirst en Anselm Kiefer.

 „Zo’n atelier heeft iets mythisch”, zei hij toen. „Zelf ben ik altijd afhankelijk geweest van de mensen op mijn foto’s. Maar dat je in je eigen atelier, vanuit het niets iets maakt, vind ik heel bijzonder.” Corbijn greep tijdens fotoshoots in opdracht van bands, muziekbladen en platenmaatschappijen vaak de gelegenheid aan om vrij werk te maken. In 1999 publiceerde hij de serie 33 Still Lives, waarin beroemde filmsterren als Cameron Diaz, Catherine Deneuve, Robert De Niro en Dennis Hopper figureren op foto’s die ogen als verkleurde snapshots van paparazzi. In werkelijkheid waren die beelden natuurlijk hevig geënsceneerd. 33 Still Lives is Corbijns ode aan Untitled Film Stills (1977-1978), de vroege fotoserie van Cindy Sherman – hetzelfde retrogevoel, dezelfde geregisseerde terloopsheid. Het zijn autonome foto’s die geen portretten meer zijn, maar tableaus. Nog conceptueler is de serie a.somebody (2001-2002), waarvoor Corbijn zelf als acteur in de huid kroop van overleden muzikanten als Jimi Hendrix, Kurt Cobain, Frank Zappa, Sid Vicious en John Lennon. Tegen het decor van zijn geboortedorp Strijen en met de hulp van zijn zus, die visagist is, transformeerde hij zichzelf tot zijn dode helden. Tegelijkertijd is a.somebody een serie waarmee Corbijn zich nadrukkelijk plaatst in een lange kunsthistorische traditie van maskerades. Van Marcel Duchamp tot Andy Warhol en van Cindy Sherman tot Douglas Gordon en Gillian Wearing: allemaal verkleedden ze zich als iemand anders.

Sandra Smallenburg

MANNEN MET EEN BEROEP

Fotografen, spionnen, muzikanten, huurmoordenaars; de vier speelfilms die Corbijn tot nu toe maakte hebben mannen met beroepen tot onderwerp; mannen die hun beroep serieus nemen, hoe abject of futiel het ook is. Je kunt elk beroep zien als een ambacht, als iets wat in ieder geval aandacht verdient en juist daardoor schoonheid oplevert. George Clooney in de weer met het maken van een geweer in The American. Graag zou ik ook een film zien van Corbijn over een bakker, over een juwelier, over een vuilnisman. Ook zij zullen de wereld niet gemaakt hebben, maar ze maken wel iets in die wereld, op een wanhopige manier onverstoorbaar. Waardig. Kalmte voor en na de storm.

Ook Corbijn zelf lijkt zo’n man, die met zijn camera de wereld tot kunst weet te verleiden. Die zompige kleuren in A Most Wanted Man... Details troosten, oog voor detail troost nog meer. Met zijn eerste film bleef Anton Corbijn dicht bij het onderwerp waar hij als fotograaf en filmer van clips al mee vertrouwd was: popmuziek. Hij debuteerde in 2007 met Control, een biopic van Ian Curtis, zanger van de Britse band Joy Division, waar Corbijn vaak voor gewerkt had. Voor zijn tweede film waagde hij zich aan een minder vertrouwd onderwerp. In The American(2010) speelde George Clooney een huurmoordenaar die door een collega omgelegd moet worden. Zijn derde film bracht ons Philip Seymour Hoffman als vermoeide spion.

In The American had George Clooney al het alibi van fotograaf, in Life is een fotograaf echt het beroep waar het om draait. Robert Pattinson speelt in Corbijns vierde speelfilm, die in februari in première ging op het festival van Berlijn, een fotograaf die de beroemde foto van James Dean op Times Square weet te maken. Die fotograaf heeft echt bestaan, het is Magnumfotograaf Dennis Stock, en hij, niet Dean, is de hoofdpersoon. Autobiografische films worden er niet zoveel gemaakt – het is een bijna onmogelijk genre.

Maar Corbijn zou het misschien kunnen: een speelfilm maken over zichzelf. Corbijn over Corbijn.

Bianca Stigter

GRUIZIG

Ruim zestig heeft hij er gemaakt, in zwart-wit, sepia of anderszins teruggedrukte kleuren, grofkorrelig en gruizig. Corbijns video van Heart-Shaped Box die hij voor grungeband Nirvana schoot, is daarop juist een uitzondering: overdadige kleurbewerking, in technicolor bijna – de blauwe ogen van zanger Kurt Cobain lichten op als ijskristallen – in een clip die bol staat van symboliek in het decor van een naargeestig niemandsland met kraaien, van bloed druipende organen en foetussen in bomen. Corbijn kreeg er in 1994 twee MTV Awards voor. Van U2 tot Metallica, The Killers, Joy Division, Johnny Cash en Arcade Fire, iedereen vroeg juist Corbijn om video’s. Teksten onderstreept hij met surrealistische beelden, tempowisselingen bepalen zijn films. Het maken van videoclips voelde voor Corbijn als een logische stap na zijn fotowerk voor bands. De meeste clips regisseerde hij voor de Britse stadionband Depeche Mode met zanger David Gahan. Dat begon in 1986, een periode dat de band zijn synthpop-imago (I Just Can’t Get Enough) afschudde. Corbijn werd na de eerste video teruggevraagd en een persoonlijke relatie met de band groeide: van video’ s, cd-hoes tot (nog steeds) het stagedesign bij concerten. Onder zijn handen is de uitstraling van Depeche Mode donkerder en stoerder geworden. De sepia videoclip Personal Jesus (1989) speelde zich af op een ranch. Enjoy the Silence (1990) is een van de bekendste clips, en de meest gekopieerde. Zanger Gahan sjouwt als een koning gestoken in een rode nertsmantel door bergen en lege vlaktes met een blauwe klapstoel. De koning die alles had, zocht naar de stilte – een referentie naar het filosofische sprookje De Kleine Prins. Coldplays Viva la Vida werd, geschoten in Den Haag, een hommage aan het dolende koningsbeeld van toen.

Amanda Kuyper

Anton Corbijn. 21 maart t/m 21 juni in het Gemeentemuseum en het Fotomuseum Den Haag. Inl: gemeentemuseum.nl

Een versie van dit artikel verscheen op zaterdag 21 maart 2015 in NRC Handelsblad.
Op dit artikel rust auteursrecht van NRC Media BV, respectievelijk van de oorspronkelijke auteur.

Views & Reviews Paris Robert Frank Photography

Robert Frank: Paris

Published by Steidl
Edited by Robert Frank, Ute Eskildsen.

The publication of Paris marks the first time that the significant body of photographs which Robert Frank made in Paris in the early 1950s have been brought together in a single book. Having left Switzerland in 1924, this 1951 trip to France was only Frank's second return to Europe after he had settled in New York City in 1947, and some of the images he made during that visit have become iconic in the history of the medium. The 80 photographs reproduced here, which were selected by Frank and editor Ute Eskildsen, suggest that Frank's experience of the "new world" had sharpened his eye for European urbanism. He saw the city's streets as a stage for human activity and focused particularly on the flower sellers. His work clearly references Atget and invokes the tradition of the flaneur.

Robert Frank – Paris

by Doug Stockdale

Copyright of Robert Frank published 2008 by Steidl

After purchasing and reading Robert Frank’s Paris, published by Steidl in 2008, I have been hesitating to publish my book review. Part of my procrastination was purchasing a copy of Frank’s The Americans, published by Steidl as part of their “Robert Frank Project”, as a baseline for comparison. And I am happy that I did buy The Americans, as it does make even more apparent the designer hack-job done on Frank’s Paris.

As background, Paris is a re-edit of prior work for a newly conceived bookwork developed from Frank’s photographs made between 1949 and 1952 while he bounced between Europe (mostly Paris) and United States (mostly NYC). Two other newly conceived bookworks that Steidl has recently published of Frank’s early photographs are London/Wales and Peru, which I have not seen yet. I hope that they have fared better.

For me, it was of great interest to see the photographs that Frank was making up to creating The Americans. The biggest issue of course is that the body of work is edited some 50+ years after the fact, with all of the historical baggage and current thinking. If we were to step back in time, perhaps we could see what the context that Frank was developing prior toThe Americans. But we can not, so we need to see what Frank has extracted now from what he had created then, and dig that data mind with him.

So with that, the bad news/good news and I need to get the bad news out of the way first, to give myself some space to discuss the photographic content within the covers. Simply that the book design suffers!

Okay, that felt good, but now why. Unlike the republished The Americans, in which Frank has a design say, this book was designed for design sake. Someone forgot to remind the designers that they are there to work for the photographer and his body of work, to place it in the best light. Unlike The Americans, every photograph in Paris is bleeding off the page, off every conceivable edge. The photographs are then further diminished by running many across the gutter and losing content in that same gutter. We get a glimpse of the potential and not the whole story.

We deserve better than this design crap, uber scheisse, and Frank does not need to have his work trashed. Shame on you Gerhard Steidl and Sarah Winter for putting your self first at the expense of the photographer, whom you say you are trying to tell his story. Let him fail on his own accord, don’t push him into the ditch. I guess this why publishers don’t like to have the photographer help with the book designs, might bring in some common sense and true design sensibility. Alright, I am done venting…

Now for the good news, when you can put together enough of the pieces and see the hints of the photographs left behind by the design team, you will find that same wit, even with my limited knowledge of the French language, iconic vision and delightful essence of The Americans. Such that we can see we are been seen. There are more atmospheric images in Paris, dealing with figures in the hazy fog, adding a different context of mystery. All of that unsettling vision of his is ever evident.

Is Paris now a controversial book for the Parisians as Frank’s The Americans was for the Americans in the late 1950’s, early 1960’s. I don’t think so, as that cutting edge is gone, if not dulled, by time and the images are not that contemporary by today’s standards. The book does provide a broader insight into what Frank’s photography was developing into at the time, that The Americans was no fluke.

I just can not recommend this book, as good at the photographs are, the design flaws can not be overcome, they are too great a distraction, the content has been too hacked. Maybe there might be improvement in the second edition? I would not hold my breath.

If you want to have a great book about Robert Frank in your photographic book collection, I would rather recommend you purchase The Americans, and not waste your money onParis. I think you would be much happier in the long run.

Best regards, Doug Stockdale